Recensie van Stephen O. Murray & Will Roscoe (red), Islamic Homosexualities. Culture, History, and Literature. New York/Londen: New York University Press

De islamitische wereld kent een duidelijke veroordeling van homoseksuele handelingen die niet zozeer op de Koran alswel op aan Mohammed toegeschreven uitspraken is gebaseerd. Landen met een islamitische wetgeving stellen meestal strenge straffen op homoseksuele handelingen die overigens niet vaak worden opgelegd omdat de technische bewijslast in de meeste gevallen nogal ingewikkeld is: vier mannelijke getuigen van onbesproken gedrag moeten de wandaad hebben geconstateerd.

Ondanks strenge wetgeving komt homoseksueel gedrag onder mannen in de islamitische wereld op ruime schaal voor. Volgens de auteurs van het besproken boek ligt dat aan de sociale structuur van de betreffende samenlevingen. Het zijn meest patrilineaire en patriarchale maatschappijen met een strenge sekse-scheiding en polygamie. Gehuwde en ongehuwde vrouwen zitten thuis opgesloten terwijl veel vooral jonge, ongehuwde mannen de straten afschuimen op zoek naar vertier. Daar vinden ze geen vrouwen, maar elkaar. En onder elkaar beleven ze hun seksueel plezier.

In de islamitische wereld zou een positieve grondhouding bestaan ten aanzien van seksualiteit. Bij gebrek aan heteroseksuele mogelijkheden schijnen veel mannen te kiezen voor het belangrijkste alternatief: gratis seks met jongens of met mannen die niet als echte man worden gezien. Want net als heteroseksuele verhoudingen staan homoseksuele verhoudingen meestal in het teken van ongelijkheid. Mannen penetreren jongens die nog geen man zijn of andere mannen die geen man willen zijn. Homoseksualietit kent met andere woorden twee belangrijke vormen: enerzijds pederastie ofwel seks tussen een oudere en jongere man en anderzijds de sekse-omkering van een man die zijn sekse-positie heeft omgebogen en toestaat dat andere mannen hem seksueel gebruiken.

De pederastische vorm komt verreweg het meeste voor in de islamitische wereld, zeker in het Arabische en Perzische deel daarvan. Naast prostitutie is het de ventielzede bij uitstek. Hoewel de passieve rol in seks als bij uitstek vrouwelijk wordt gezien, schaadt het de jongens die eraan toegeven of daartoe misbruikt worden, volgens bestaande opvattingen niet. Later hoeven ze er niet minder mannelijk om te worden. Alle betrokkenen zullen er bovendien over zwijgen als het graf tenzij er iets anders aan de hand is. Wel bestaat hier en daar de idee dat anale seks verslavend is voor de passieve partner zodat lang niet alle jongens het gewillig zullen accepteren.

De pederastie is vanaf het begin van de Islam wijd verbreid geweest en heeft geleid tot culturele hoogstandjes op het gebied van poëzie en spiritisme. Verschillende artikelen in het boek behandelen lofzangen op de knapenliefde in dichtvorm en de liefdesuitingen jegens God die als concreet aangrijpingspunt hebben Zijn manifestatie in een welgeschapen jongenslijf. Sommige variaties van het spiritisme, vooral in Perzië, hebben anders gezegd knapenliefde als invalshoek. Roscoe wijst er in zijn artikel op dat pederastie al wijd verbreid was in de betreffende landen voordat de Islam zich er vestigde. De Islam liet een gevestigde traditie relatief ongemoeid.

Na pederastie vormt travestie de belangrijkste verschijningsvorm van homoseksualiteit. In verschillende delen van de islamitische wereld zijn er mannen die deels een vrouwenrol op zich nemen en seks hebben met andere mannen. In het Arabisch heten ze ma'bun, in Turkije köçek, in Oman xanith, in Irak mustachnet, in Pakistan bugga, in India hijra, in Indonesië waria. De verschillende auteurs beklemtonen dat het om een intermediaire sekse-positie gaat: deze personen hebben juridisch nog alle rechten van mannen, terwijl ze sociaal met vrouwen verkeren hetgeen een gewone man juist niet mag. Vaak opereren ze als prostitué's, maar ze komen ook voor in andere dienende beroepen zoals dienstmeisje en kapster.

Vergelijkenderwijs neemt pederastie een belangrijker plaats in de islamitische wereld in dan travestie. Het idee van gelijkwaardige homoseksuele relaties is daarentegen vrijwel afwezig. Alleen in de grote steden zoals Istanboel, Karachi en Djakarta is een homowereld aan het ontstaan van mannen die zich homoseksueel identificeren en hun mannelijke rol niet opgeven. Deze nieuwe vorm kan, volgens de auteurs van het boek, niet beschouwd worden als het exclusieve resultaat van westersing, secularisatie of modernisering. De islamitische wereld kende zelf al vele aanzetten voor de opkomst van een homoseksuele identiteit.

Een student heeft mij er eens op gewezen dat in culturen waar het om eer en schande gaat, en niet om schuld en boete zoals in de huidige westerse wereld, seksuele variaties kunnen gedijen in de privésfeer. Zolang niemand weet krijgt van zulke zondes, is er niks aan de hand. De verboden vruchten smaken er misschien wel beter om. Zodra de deur van de slaapkamer vergrendeld is, maakt het niet meer zoveel uit wat er gebeurt op voorwaarde dat de seksuele partner te vertrouwen is en niet uit de slaapkamer klept. Eer is immers een publieke zaak en zolang beide partners het zwijgen bewaren, zal niemand zich aan hen storen. Homoseksualiteit is bij uitstek een zaak van geheim en zwijgplicht. Daarom ook is het idee van "uit de kast komen" of "homoseksueel kleur bekennen" zo vreemd aan die islamitische culturen waar de eer van de familie vereist dat seks privé en verzwegen blijft.

Over mannelijke homoseksualiteit is al eeuwen veel geschreven zowel door islamitische auteurs als westerse bezoekers, maar over de vrouwelijke variatie is vrijwel niks bekend. Het vermoeden bestaat dat in de gesloten vrouwenwerelden lesbische verhoudingen gedijen, maar daar is volgens de auteurs van het boek geen bewijs voor. Waar ze zelf mee aankomen zijn vrouwen die een mannenrol hebben gekozen, zoals de "gezworen maagden" van de Balkan of de "mustergil" van de moeras-Arabieren in Zuid-Irak. Maar zoals het begrip maagden al aanduidt, is het ook bij deze vrouwen die de broek aantrokken helemaal de vraag wat voor seks ze hebben. Het meest waarschijnlijk is, volgens de auteurs, dat ze helemaal geen seks met vrouwen of met mannen hebben. Dus daar zit het lesbische van de islamitische wereld niet. Misschien hadden de auteurs wat meer vrouwen bij hun boek moeten betrekken.

Tegenwoordig heeft de pers in Nederland het nogal eens over de "homofobie onder moslims". Dit boek maakt duidelijk dat de islamitische traditie naar het woord iets toleranter is dan de christelijke en dat er in de alledaagse praktijk meer ruimte bestaat voor homoseksuele liefdes en relaties. Juist in reactie op westerse dominantie en "decadentie" worden de meningen in de islamitische wereld aangescherpt en ontstaat een anti-homoseksuele houding die er eerder vaak helemaal niet was.

Het ligt voor de hand dat het onderwijs bij de broodnodige aandacht voor seksualiteit wat meer de nadruk legt op de rijke seksuele tradities in de Islam. Daar profiteren autochtone en allochtone kinderen geweldig van. Zulke scholing vermijdt de eenzijdigheid van de pers waar de nadruk ligt op de kwalijke kant zoals verkrachting door en homofobie bij moslims. Ze creëert een breder kader waarbinnen de seksuele rijkdommen en beperkingen van de Islam op een evenwichtige manier aan de orde kunnen komen en een vergelijking met de christelijke traditie kan worden aangegaan.

De besproken collectie essays biedt een ruime blik op islamitische homogeschiedenis en -cultuur. Een nadeel is dat de schrijvers experts op het gebied van homostudies zijn, maar niet op het gebied van de Islam. Het maakt hun artikelen vaak nogal vlak: het zijn beschouwingen uit de tweede hand. Murray is een encyclopedist die eerder bundels over homoseksualiteit in Oceanië en Latijns en Anglosaksisch Amerika samenstelde. Roscoe weet veel van berdaches (intermediaire sekse-posities) bij de Noord-amerikaanse Indianen, maar weer minder van xanith en waria.

Een vervelend trekje van Murray is dat hij altijd afgeeft op collega-onderzoekers. Zo doet hij in een noot de bundel van Jehoeda Sofer en Arno Schmitt Sexuality and eroticism among males in Muslim societies (1992) af als "verhalen van westerse toeristen over hun teleurstellende seksuele ervaringen met Arabieren". Daarmee doet hij groot onrecht aan de bundel van de intussen overleden Nederlander Sofer en de Duitser Schmitt. Dat weet hij zelf ook want op cruciale punten citeert hij rijkelijk uit hun werk dat het eerste overzichtswerk op dit terrein was. Noord-amerikanen willen altijd "de eerste" zijn en hier heeft Murray kennelijk tot zijn ergernis in het zand moeten bijten. Laten we hopen dat er gauw meer studies komen die met weer meer diepgang en verve de islamitische homocultuur beschouwen. En waarin ruim plaats is voor de lesbische kant van zaken die in beide boeken schromelijk onderbelicht is gebleven.

Behalve beide genoemde boeken heeft de Roermondse Islam-expert Omar Nahas in het Arabisch een boek over homoseksualiteit geschreven Naar een interpretatie van homoseksualiteit